این مغلطه همچنین با فرنامهای، «یا این یا آن»، «سفید و سیاه دیدن» ، Bifurcation ، False Dilemma و Bogus Dilemma شناخته میشود.

شرح مغلطه

مغلطه معمای غلط دو حالت کلی دارد، حالت نخست هنگامی رخ میدهد که شخصی از طرف مقابلش پرسشی را بصورت چند گزینه ای مطرح کند و اینطور وانمود کند که پاسخ پرسش تنها در میان گزینه های ارائه شده است اما بتوان گزینه های دیگری را نیز برای آن پاسخ در نظر گرفت. حالت دوم زمانی رخ میدهد که شقوق مطرح شده در استدلال در تناقض نباشند یعنی رفع یکی موجب ثبوت دیگری نشود.

الگوی حالت نخست این مغالطه بصورت زیر است:

1. شخص A پرسش Q را برای شخص B مطرح میکند و پاسخهای R1, R2, R3 ,…. را به شخص B ارائه میدهد
2. پاسخ پرسش Q جزو پاسخهای ارائه شده نیست

الگوی حالت دوم این مغالطه بصورت زیر است:

1. شخص A پرسش Q را برای شخص B مطرح میکند و پاسخهای R1, R2, R3 ,…. را به شخص B ارائه میدهد
2. بین پاسخهای ارائه داده شده تناقض وجود ندارد.

الگوی دوم در واقع در همان الگوی اول نهفته است، چون در صورتی که شقوق مطرح شده در تناقض با یکدیگر نباشند آنگاه رفع آنها نیز خود یک شق است و به دلیل از قلم افتادن این شق، در واقع از همان الگوی 1 پیروی شده است، و ما تنها به دلیل تاکید روی این نکته آنرا بصورت جدا مطرح میکنیم.

دلیل مغالطه بودن

در مورد الگوی نخست- در منطق شیوه ای برای استدلال وجود دارد که آنرا اصطلاحاً «قیاس استثنائی منفصل» (Disjunctive Syllogism) مینامند، برای نمونه استدلال زیر از این شیوه استفاده میکند:

1- هر عدد یا زوج است یا فرد است

2- پنج یک عدد زوج نیست، پس یک عدد فرد است

اگر دقت شود، مغلطه معمای غلط هم تلاش میکند از همین شیوه استفاده کند ولی در چیدن اطراف و محدود کردن شقوق دچار خطا میشود، یعنی n طرف را در اختیار ما میگذارد در حالی که طرفهای دیگری نیز قابل تصور هستند. و دقیقاً به همین دلیل یک مغلطه است. همچنین میتوان گفت «معمای غلط» به این دلیل مغلطه است که استدلالی قیاسی است و فرضی غلط دارد، این فرض غلط همان فرضی است که اطراف را یادآور میشود.

در مورد الگوی دوم- میدانیم که تنها فرق تضاد و تناقض در این است که وقتی دو گزاره در تناقض هستند رفع هردو آنها محال است ولی اگر در تضاد باشند رفعشان ممکن است. برای نمونه «زنده بودن» و «مرده بودن» در تناقض با یکدیگر هستند ولی «گیاه بودن» و «حیوان بودن» در تناقض با یکدیگر نیستند بلکه در تضاد با یکدیگرند. این مهم از آنجا پیداست که «زنده نبودن» چیزی سبب میشود که قطعاً «مرده باشد»، ولی «گیاه نبودن» چیزی خود به خود سبب نمیشود که آن چیز «حیوان باشد»، بلکه ممکن است برای مثال سنگ باشد. هنگامی که از الگوی دوم این مغلطه پیروی میشود این مبحث بسیار مهم و تفاوت بنیادینی که بین تناقض و تضاد وجود دارد نادیده گرفته میشود یا بعبارت دیگر یک تضاد بجای یک تناقض مطرح میشود.

چگونه با این مغالطه روبرو شویم؟

در بسیاری از موارد مغالط این مغلطه را عمداً مرتکب نمیشود بلکه واقعاً نمیداند که شقوق و اطراف دیگری نیز قابل تصور هستند، لذا بهترین برخورد با این مغلطه آن است که شق و طرف دیگر که از دید مغالط جا مانده است را به وی معرفی کنیم و به او یادآور شویم که آن حالت نیز ممکن است و در نتیجه قیاس استثنایی منفصل درستی انجام نشده است و حکم استدلال اثبات نشده است.
مثال

1-

کاوه- من خدا را قبول ندارم؟

سودابه- پس به این پرسش پاسخ بده: آیا تو خالقی یا مخلوق؟

2-

سودابه- من به خدا باور دارم

کاوه- چرا؟

سوداب- چون از دو حالت خارج نیست، یا خدا جهان را بوجود آورده است یا جهان بصورت تصادفی بوجود آمده، چون تصادف غیر ممکن است پس خدا وجود دارد.

3-

کاوه- من منتقد نظام پادشاهی هستم.

سودابه- چرا؟ مگر شما گندی که نظریه ولایت فقیه در ایران راه انداخته است را ندیده اید؟

4-

سودابه- من به مفید بودن خرافات اعتقاد دارم.

کاوه- چرا؟

سودابه- چون در صورتی که خرافات را کنار بگذاریم تنها چیزی که باقی میاند یأس و فاتالیسم است، این است که باید کمی خرافی باشیم تا امیدوار و شاد باشیم.

5-

کاوه- به نظر من ما همه چیز خود را به رضا شاه بدهکار هستیم.

سودابه- چطور؟

کاوه- چون اگر رضا شاه در ایران راه آهن نمیکشید در ایران راه آهن بوجود نمیامد.

برای مطالعه بیشتر

1- ویکیپدیا

http://en.wikipedia.org/wiki/False_dilemma

2- اسکپتیک دیک

http://skepdic.com/falsedilemma.html

3- پروژه نیزکور

http://www.nizkor.org/features/fallacies/false-dilemma.html

4- Win every argument,Continuum International Publishing Group (November 2007), Madsen Pirie, Page 24.

5- مغالطات، علی اصغر خندان، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، پژوهشکده فلسفه و کلام اسلامی، بوستان کتاب قم، چاپ دوم، 1384، برگ 331